«Νίκος Γκάτσος- Οδυσσέας Ελύτης: Μια συγκριτολογική προσέγγιση» [Α΄ΜΕΡΟΣ] (γράφει ο Σταύρος Καρτσωνάκης)

[...] Η γνωριμία των δύο ποιητών ήδη από τον Οκτώβριο του 1936, η ίδρυση από κοινού το 1938 του ιστορικού φιλολογικού Λουμίδη, οι αδιάκοπες συζητήσεις και συναντήσεις τους τα χρόνια της Κατοχής, η συγγραφή και έκδοση των πρώτων ποιημάτων του Ελύτη, καθώς και η δημιουργία της Αμοργού, όλα αυτά, και πολύ περισσότερα, σε επίπεδο προσωπικό ή κοινών διαβασμάτων, στοιχεία που επιβεβαιώνονται από όλους όσους τους γνώρισαν τότε, οπωσδήποτε υποδηλώνουν μια κοινή αισθητική και ιδεολογία που διαμορφώνεται σε μεγάλο μέρος τότε. Αν προσθέσουμε σ’ αυτά την ταυτόχρονη ανακάλυψη και σύμπλευση με την υπερρεαλιστική ιδεολογία, τους μοντερνιστές ξένους συγγραφείς και ποιητές που προηγήθηκαν και επηρεάζουν καταλυτικά τότε όλους της γενιάς, παράλληλα με την επαναδιαπραγμάτευση της ελληνικής παράδοσης που επιχειρείται, έχουμε μια σε μεγάλο μέρος ταυτόσημη αφετηρία έμπνευσης και αναφορών που αποτυπώνεται σε όλο το έργο Ελύτη και Γκάτσου, όσο διαφορετικές κι αν κατέληξαν οι πορείες τους. Υπάρχουν, συνεπώς, πολλές ομοιότητες και προφανώς πιο πολλές διαφορές. Θα επικεντρωθούμε, εδώ, στις πρώτες, και συγκεκριμένα στα μελοποιημένα ποιήματα Ελύτη και Γκάτσου, ώστε να υπάρχει ένα οριοθετημένο πεδίο μελέτης.

Αν αποδεσμευόμαστε από τα τραγούδια και εξετάζαμε ολόκληρο το έργο, οι δυσκολίες θα ήταν μεγαλύτερες, αφού αρκετές από τις λέξεις, μοτίβα, ή θέματα με τα οποία θα ασχοληθούμε εδώ, στην περίπτωση του Γκάτσου προϋπήρξαν στην Αμοργό, οπότε σε ένα καθαρά χρονολογικό επίπεδο υπάρχουν στη φαρέτρα του ποιητή ήδη πριν από το 1943. Θα ήταν επιπόλαιο να ισχυριστούμε ότι προηγήθηκε του Ελύτη (ο οποίος την ίδια χρονιά κυκλοφορεί τον Ήλιο τον πρώτο). Ο Ελύτης πάντως (αλλά και ο Σεφέρης) στα δοκιμιακά του κείμενα σαφώς ξεχωρίζει το Γκάτσο για τη διορατικότητα και πνευματικότητα του. Όμως μια τέτοια είδους βαθιά πνευματική επικοινωνία δεν μπορεί παρά να είναι αμφίδρομη, και ασφαλώς μπορούμε τα επόμενα χρόνια να υποθέσουμε (αλλά και να αναγνωρίσουμε) πως π.χ. ένα έργο όπως το Άξιον Εστί (και όχι μόνον) μοιραία θα αφομοιωθεί δημιουργικά από το Γκάτσο και στίχοι του ενός θα συγγενέψουν με στίχους του άλλου. Θα δούμε ενδεικτικές τέτοιες περιπτώσεις παρακάτω. Ας κρατήσουμε στην παρούσα φάση την τελευταία πρόταση από το κείμενο Σκοποί στο ένα δάχτυλο για τον Νίκο Γκάτσο του Ελύτη που συνοψίζει την κοινή πορεία, αισθητική, και ίσως την ωρίμανση και τομή που ήταν και για τους δύο η κατοχή και, κυρίως ο εμφύλιος. Κι ακόμη τη λέξη-κλειδί «μελωδίες» που συνειρμικά μπορεί να μας οδηγήσει στα τραγούδια, που εξετάζουμε εδώ:

«Με τον Νίκο Γκάτσο συνδέθηκα και συμπορεύτηκα, επειδή κι εκείνος, πίσω από τα χαμόγελα και τις μελωδίες, είχε ακούσει τη φωνή που κηρύττει και στις παραμονές του θανάτου και πάνω από τις καταιγίδες.» [...]